1  | ②鄭氏曰:歘,暴起也。吳邁遠詩:「寸心從此彈。」沈約《齊太尉王儉碑銘》:「傾方寸以奉國。」 |
2  | ③《阮籍傳》:籍率意命駕,不由徑路,車跡所窮,輒慟哭而返。聞步兵廚人善釀,有貯酒三百斜,乃求為步兵校尉。 |
3  | 王嗣奭曰:他人贈諫議,必用伏蒲、廷諍等語,公則止贊其詩詞,蓋自李林甫為相,諫諍路絕,故不作虛辭以諛人,此其立言有法也。 |
4  | 葛常之《韻語陽秋》曰:詩人贊美同志詩篇,多比珠璣壁玉、錦繡花草之類,至杜公,豈肯作此陳腐語那。如《寄岑參》詩云「意愜關飛動,篇終接混茫」,《夜聽許十誦詩》云「精微穿溟涬,飛動摧霹靂」,《贈盧琚》詩云「藻翰唯牽率,湖山合動搖」,《贈諫議》詩云「毫髮無遺恨,波瀾獨老成」,《寄李白》詩云「筆落驚風雨,詩成泣鬼神」,《贈高適》詩云「美名人不及,佳句法如何」,皆驚人語也。視餘子,其神芝之與腐菌哉。 |
5  | 兵車行 |
6  | 《杜臆》:舊注謂明皇用兵吐蕃,民苦行役而作,是也。此當作於天寶中年。《周禮》有兵車之會。 |
7  | 車轔轔,馬蕭蕭,行人弓箭各在腰①。耶娘妻子走相送②,塵埃不見咸陽橋②。牽衣頓足攔道哭④,哭聲直上干雲霄⑤。 |
8  | |
9  | ①《詩》:「有車轔轔。」又:「蕭蕭馬鳴。」又:「行人彭彭。」《搜神記》:李楚賓帶弓箭游獵。 |
10  | ②古樂府:「不聞耶娘哭子聲,但聞黃河流水鳴濺濺。」魏文帝詩:「妻子牽衣袂。」 |
11  | ③《楚辭》:「蒙世俗之塵埃。」錢箋塵埃不見,言出師之盛。《元和郡縣志》:便橋,在咸陽縣西南十里,以與便門相對,因名,漢武帝造。中渭橋,在咸陽縣東南二十里,本名橫橋,秦始皇造。皆架渭水。《一統志》:便橋,唐時名咸陽橋。 |
12  | ④何遜詩:「兒女牽衣位。」《國策》:張儀說秦,頓足徒裼。《酷吏傳》:路溫舒頓足而嘆。 |
13  | ⑤《北山移文》:「干雲霄而直上。」 |
14  | 道旁過者問行人①,行人但云點行頻②。或從十五北防河③,便至四十西營田④。去時里正與裹頭,歸來頭白還戍邊⑤。邊庭流血成海水⑥,武皇開邊意未已⑦。君不聞,漢家山東二百州⑧,乾村萬落生荊杞⑨。縱有健婦把鋤犁⑩,禾生隴畝無東西(11)。況複秦兵耐苦戰,被驅不異犬與雞(12)。 |
15  | |
16  | ①古樂府詞:「觀者盈道旁。」 |
17  | ②師氏曰:點行,漢史謂之更行,以丁籍點照上下,更換差役。 |
18  | ③錢箋《舊唐書》:開元十五年十二月,制以吐蕃為邊害,令隴右道及諸軍團兵五萬六千人,河西及諸軍圍兵四萬人,又征關中兵萬人,集臨洮,朔方兵萬人集會州,防秋,至冬初無寇而罷。是時,吐蕃侵擾河右,故曰防河也。 |
19  | ④《唐食貨志》:開軍府以捍要衝,因隙地以置營田,有警則以軍若夫千人助役。《杜臆》:營田,乃戍卒備吐蕃者。 |
20  | ⑤《韓非子》:里正與伍老。《海錄碎事》:唐制,凡百戶為一里,里置正一人。《二儀實錄》:古以皂羅三尺裹頭,曰頭巾,周武帝裁為襆頭。鮑氏曰:時老幼俱戰亡,又括鄉里之少小者,故里正為之裹頭揖甲也。韓駒曰:歸來頭已白,又屯戍邊疆,言役使無已時也。《史記》:中國擾亂,諸秦所徙戍邊者皆複去。 |
21  | ⑥《後漢書》:「臥鼓邊庭。」《史記蔡澤傳》:「流血成川。」《杜臆》:《唐鑒》:天寶六載,帝欲使王忠嗣攻吐蕃石堡城,忠嗣上言:石堡險固,非殺數萬人不能克。帝不快。董延光自請取石堡,帝命忠嗣分兵助之,不克。八載,帝使哥舒翰攻拔之,士卒死者數萬,故有「邊城流血」等語。 |
22  | ⑦錢箋唐人詩稱明皇多云武皇,王昌齡「白馬金鞍從武皇』,韋應物「少事武皇帝」,公亦云「武帝旌旗在眼中」也。班固曰:武帝廣開三邊。謝靈運詩:「辭殫意未已。」 |
23  | ⑧《漢書》:漢家自有制度。黃希曰:古所謂山東,即今之河北晉地是也。今所謂山東,古之齊地,青齊是也。閻若豫曰:此謂華山以東,不指泰山之東,亦不指太行之東。秦時,河山以東,強國六,皆山東地。《十道四蕃志》:關以東七道,凡二百一十六州。《杜臆》云:隋得天下,改郡為州,唐又改州為郡,凡一百九十二郡。曰州,仍舊名也,曰二百州,已盡天下矣。閻若璩曰:舊注云,山東者,太行山之東,非也。《通鑒》:秦孝公時,河山以東,強國六。胡三省注云:河自龍門上口,南抵華陰而東流,秦國在河之西。山自鳥鼠同穴,連延為長安南山,至於太華,秦國在山之西。韓、魏、趙、齊、楚、燕六國,皆在河山以東。又考:賈誼所謂建武關、函谷、臨晉關者,大抵為備山東諸侯。可見自秦之外,皆謂之山東矣。 |
24  | ⑨《世說》:陸士衡入洛,次河南愜師逆旅。嫗曰:「此東數十里無村落。」阮藉詩:「堂上生荊杞。」邵注兵亂地荒,盡生荊棘拘杞。 |
25  | ⑩王彥輔曰:健婦耕,則夫遠徵可知。古樂府:「健婦持門戶,亦勝一丈夫。」王粲詩:「不能效沮溺,相隨把鋤犁。」 |
26  | (11)《史記》:「項羽起隴畝之中。」師氏曰:疆竭不修,故東西莫辨。《史記正義》:「南北為阡,東西為陌。」 |
27  | (12)《杜臆》:秦兵,即關中之兵,正此時點行者。因堅勁耐戰,故驅之尤迫。今驅負來者為兵,直棄之耳,與犬雞何異。《孔叢子》:秦兵將至。駱賓王詩:「龍庭但苦戰。」《左傳》:「行出犬雞。」 |
28  | 長者雖有問①,役夫敢伸恨②?且如今年冬,未休關西卒③。縣官急索租④,租稅從何出⑤?信知生男惡,反是生女好⑥。生女猶得嫁比鄰⑦,生男埋沒隨百草⑧。君不見,青海頭⑨,古來自骨無人收⑩。新鬼煩冤舊鬼哭,天陰雨濕聲嗽嗽(11)。 |
29  | |
30  | ①《曲禮》:長者問,不辭讓而對,非禮也。 |
31  | ②《左傳》:「呼役夫。」 |
32  | ③戴暠詩:「召募取關西。」鶴注《通鑒》:天寶九載冬十二月,關西游奕使王難得擊吐蕃,克五城,拔樹敦城。 |
33  | ④《漢食貨志》:縣官當衣租食稅而已。《史記索隱》:謂國家為縣官者,畿內縣即國都,王者官天下,故曰官也。 |
34  | ⑤《嚴助傳》:租稅之收,足以給乘輿之御。朱注名隸征伐,則當免其租稅矣。今以遠戍之身,複督其家之輸賦,豈可得哉。與健婦鋤犁二語相應。 |
35  | ⑥陳琳詩:「生男慎莫舉,生女哺用脯。」漢衛皇後歌,「生男無喜,生女無怒。」 |
36  | ⑦孔融書:「州里比鄰,知之最早。」《周禮族師》:「五家為比。」又《遂人》:「五家為鄰。」 |
37  | ⑧庾信《哀江南賦》:「身名埋沒。」江淹詩:「零落被百草。」 |
38  | ⑨《哥舒翰傳》:築神威軍於青海上,吐蕃至,攻破之。又築城於龍駒島,以人二千戍之,由是吐蕾不敢近青海。《水經注》:金城郡南有湟水,出塞外,又東南經卑禾羌海,世謂之青海。《舊唐書》:吐谷渾有青海,周回八九百里。高宗龍朔三年,為吐著所並。儀鳳中,李敬玄與吐著戰,敗於青海。開元中,王君■、張景順、張忠亮、崔希逸、皇甫維明、王忠嗣,先後破吐蕃,皆在青海西。 |
39  | ⑩梁橫吹曲:「尸喪狹谷中,白骨無人收。」 |
40  | (11)《左傳》:夏父弗忌曰:「吾見新鬼大,故鬼小。」鮑照詩:「煩冤荒隴側。」後漢陳寵為大守,洛陽城每陰雨,常有哭聲。晉歌曲:天陰不作雨。漢樂府:「嗚聲何啾啾。」周注啾啾,猶言卿卿,嗚咽聲也。 |
41  | 單複曰:此為明皇用兵吐蕃而作,故托漢武以諷,其辭可哀也。先言人哭,後言鬼哭,中言內郡調弊,民不聊生,此安史之亂所由起也。籲!為人君而有窮兵黷武之心者,亦當為之側然興憫,惕然知戒矣。 |
42  | 王道俊《杜詩博議》:王深父云:時方用兵吐蕃,故托漢武事為刺,此說是也,黃鶴謂天寶十載,鮮於仲通喪師滬南,制大募兵擊南詔,人莫肯應,楊國忠遣御史分道捕人,連枷送詣軍前,故有「牽衣頓足」等語。按:明皇季年,窮兵吐蕃,征戍驛騷,內郡幾遍,當時點行愁怨者不獨征南一役,故公托為征夫自訴之詞,以譏切之。若云懼楊國忠貴盛而詭其詞於關西,則尤不然。大白《古風》云:「渡瀘及五月,將赴雲南征。怯卒非壯士,南方難遠行。長號別嚴親,日月慘光晶。位盡繼以血,心摧兩無聲。」已明刺之矣,太白胡獨不畏國忠耶? |
43  | 蔡寬大曰:齊梁以來,文士喜為樂府詞,往往失其命題本意。《烏生八九子》但詠烏,《雉朝飛》但詠雉,《雞鳴高樹顛》但詠雞,大抵類此。甚有並其題而失之者,如《相府蓮》訛為《想夫憐》,《楊婆兒》訛為《楊叛兒》之類是也。雖李太白亦不免此。唯老杜《兵車行》、《悲青權》、《無家別》等篇,皆因時事,自出己意立題,略不更蹈前人陳跡,真豪傑也。 |
44  | 海寧周甸曰:少陵值唐運中衰,其音響節奏,駸駸變《風》、變《雅》,與《騷》同功。唐非無詩,求能仰窺聖作,稗益世教,如少陵者,鮮矣。 |
45  | 胡應磷曰:六朝七言古詩,通章尚用平韻轉聲,七字成句,讀未大暢。至於唐人,韻則平仄互換,句則三五錯綜,而又加以開因,傳以神情,宏以風藻,七言之體,至是大備矣,又曰:少陵不效四言,不仿《離騷》,不用樂府舊題,是此老胸中壁立處。然風騷、樂府遺意,杜往往得之,太白以《百憂》等篇擬風雅,《鳴皋》等作擬《離騷》,俱相去懸遠。樂府奇偉,高出六朝,古質不如兩漢,較輸杜一籌也。又云:樂府則大白擅奇古今,少陵嗣跡風雅,《蜀道難》、《遠別離》等篇,出鬼入神,倘恍莫測;《兵車行》、《新婚別》等作,述情陳事,懇例如見。張王欲以拙勝,所謂差之厘毫;溫李欲以巧勝,所謂謬以千里。 |
46  | 前出塞九首 |
47  | 《杜臆》:《前出塞》云赴交河,《後出塞》云赴薊門,明是兩路出關。考唐之交河,在伊川西七百里。當是天寶間,哥舒翰征吐蕃時事,詩亦當作於此時,非追作也。張蜒注:單複編在開元二十八年,黃鶴以為乾元時,思天寶間事而作,今依範編在天寶年間。《晉樂志》:《出塞》、《入塞》曲,李廷年造。胡夏客曰:前後出塞詩題,不言出師而言出塞,師出無名,為國諱也,可為詩家命題之怯。當時初作九首,單名出塞,及後來再作五首,故加前後字以分別之。舊注見題中前後字,遂疑同時之作,誤矣。 |
48  | 戚戚去故里①,悠悠赴交河②。公家有程期③,亡命嬰禍羅④。君已富土境⑤,開邊一何多⑥。棄絕父母恩⑦,吞聲行負戈⑧。 |
49  | |
50  | ①《楚辭》:「居戚戚而不可解。」顏延之詩:「去國還故里。」 |
51  | ②《詩》:「悠悠南行。」鶴注西川交河郡,在唐隴右道,郡亦有交河縣。自縣二百七十里至北庭都護府城,備吐蕾之處也。 |
52  | ③《司馬遷傳》:赴公家之難。陳琳詩:「官作自有程。」洙曰:程限,期會也。 |
53  | ④《史記,張耳傳》:「張耳常亡命游外黃。」《漢書》:「竇榮亡命山林。」顏師古注:「命,名也,謂脫其名籍而逃亡也,盧注開元中,析衝未停,兵有定籍,不似召募無稽可以逃脫,故曰「亡命嬰禍羅。」嵇康詩:「坎凜趣世務,常恐嬰禍羅。」 |
54  | ⑤陸機《五等諸侯論》:「境土逾溢。」 |
55  | ⑥《漢書嚴助傳》:是時武帝好征伐,四夷開置邊郡。王融《策秀才文》:「選將開邊。」 |
56  | ⑦《說苑》:喪制三年,所以報父母之恩。 |
57  | ⑧鮑照詩:「吞聲躑躅不敢言。」陸機《從軍行》:「朝食不免胃,夕息常負戈。」盧元昌曰:此拈開邊,為諸章眼目。自開元十五年王君霎啟釁,後張忠亮破吐蕃於渴谷,拔其大莫門城。杜賓客破吐蕃於祁連城下。十七年,張守素破西南蠻,拔昆明及鹽城,王禕破吐蕃於石堡城。十八年,烏承玭破奚、契丹於捺祿山。二十年以後,雖吐蕃又款,至赤嶺之碑僕,釁端又開,與奚、契丹交構不已,此皆開邊之禍也。 |
58  | 其二 |
59  | 出門日已遠①,不受徒旅欺②。骨肉恩豈斷③,男兒死無時④。走馬脫轡頭⑤,手中挑青絲⑥。捷下萬仞岡⑦,俯身試搴旗⑧。 |
60  | |
61  | ①左思詩:「出門無通路。」古詩:「相去日已遠。」 |
62  | ②顏延之詩:「改服飭徒旅。」 |
63  | ③《記》:骨肉之親,無絕也。 |
64  | ④陳琳詩:「男兒寧當格鬥死。」死無時,時時可死也。 |
65  | ⑤曹植詩:「走馬長揪間。」樂府《木蘭詩》:「南市買轡頭。」 |
66  | ⑥梁簡文帝詩:「宛轉青絲鞚。」注:「青絲,馬鞚也。」 |
67  | ⑦左思詩:「振衣幹仞岡。」何承天詩:「深谷萬仞。」 |
68  | ⑧曹植詩:「俯身散馬蹄。」李陵書:「斬將搴旗。」瓚云:「拔取曰搴。」 |
69  | 其三 |
70  | 磨刀嗚咽水①,水赤刃傷手②。欲輕腸斷聲③,心緒亂已久④。丈夫誓許國⑤,憤惋複何有⑥。功名圖麒麟⑦,戰骨當速朽⑧。 |
71  | |
72  | ①《韓詩外傳》:「晏子左手持頭,右手磨刀。」蔡琰《胡笳曲》:「夜聞隴水兮聲嗚咽。」《辛氏三秦記》:隴山頂有泉,清水四注,東望秦川如四五里。俗歌:「隴頭流水,鳴聲幽咽。遙望秦川,肝腸欲絕。」 |
73  | ②《博物志》:江河水赤,名曰泣血。《老子》:「夫代大匠斫者,鮮有不傷手矣。」 |
74  | ③鮑照詩:「行子心腸斷。」 |
75  | ④孫萬壽詩:「心緒亂如絲。」 |
76  | ⑤戴嵩詩:「丈夫意氣本自然。」孔稚圭詩:「本持許國志,況複武功彰。」 |
77  | ⑥《吳越春秋》:越王夫人歌:「情憤惋兮誰譏。」 |
78  | ⑦《後漢鄧禹傳》:「垂功名於竹帛。」《漢書蘇武傳》:甘露三年,上思股肱之美,圖畫大將軍霍光等一十八人於麒麟閣。張宴曰:武帝獲麒麟時作。 |
79  | ⑧《記》:「死欲速朽。」 |
80  | 其四 |
81  | 送徒既有長①,遠戍亦有身②。生死向前去,不勞吏怒瞋③。路逢相識人④,附書與六親⑤。哀哉兩決絕⑥,不複同苦辛⑦。 |
82  | |
83  | ①《史記》:高祖以亭長為縣送徒驪山。 |
84  | ②陰鏗詩:「遠戍唯聞鼓,寒山但見松。」 |
85  | ③吏,即送徒之長。鮑照詩:「呵辱吏見侵。」《顏氏家訓》:「房文烈未嘗怒瞋。」 |
86  | ④古詩:「道逢鄉里人。」 |
87  | ⑤賈誼策:「以奉六親。」注:「六親,父母兄弟妻子。」《前漢禮樂志》:六親和睦。注:父子、兄弟、姑姊、甥舅、婚媾、姻婭。 |
88  | ⑥陶潛詩:「哀哉亦可傷。」《莊子》:「流遁之志,決絕之行。卓文君《白頭吟》:「聞君有兩意,故來相決絕。」 |
89  | ⑦曹植詩:「倉卒骨肉情,能不懷苦辛。」 |
90  | 其五 |
91  | 迢迢萬里餘①,領我赴三軍②。軍中異苦樂③,主將寧盡聞④。隔河見胡騎,倏忽數百群⑤。我始為奴僕⑥,幾時樹功勛⑦。 |
92  | |
93  | ①謝靈運詩:「迢迢萬里帆。」古詩:「相去萬餘里。」 |
94  | ②《左傳》:「作三軍。」 |
95  | ③王粲詩:「從軍有苦樂。」 |
96  | ④《六韜》後漢注:「主將龍韜。」 |
97  | ⑤庾信詩:「嘶馬隔河聞。」《史記》:李敢直貫胡騎。吳均詩:「胡騎欲成群。」左思詩:「倏忽數百敵。」 |
98  | ⑥《公孫弘傳贊》:「衛青奮於奴僕。」胡夏客曰:封常清始為高仙芝傔,後代仙芝為節度使,同開邊拓境。此亦起於奴僕者。 |
99  | ⑦謝靈運詩:「我行詎幾時。」《揚子法言》:「人道交,功勛成。」楊炯詩:」丈夫皆有志,會見立功勛。」《後出塞》云「重高勛」,即樹功勛意也。錢引《通鑒》「百姓有勛者,免征役」,不合。 |
100  | 其六 |
101  | 挽弓當挽強①,用箭當用長。射人先射馬②,擒賊先擒王。殺人亦有限,立國自有疆③。苟能制侵陵④,豈在多殺傷⑤。 |
102  | |
103  | ①《周國策》:「長兵在前,強弩在後。」《蘇秦傳》:「天下強弓勁弩,皆從韓出。」《周勃傳》:「材官引強。」孟注「如今挽強司馬。」 |
104  | ②《左傳》:樂伯左射馬而右射人。 |
105  | ③《書》:「不愆於六伐七伐,乃止齊焉」,所謂殺人有限也。馬援立銅柱為界,所謂列國有疆也。 |
106  | ④《史記》:炎帝欲侵陵諸侯。 |
107  | ⑤又:李陵殺傷萬餘人。黃生曰:前四語,似謠似諺,最是樂府妙境。又曰:戰陣多殺傷,始自秦人,蓋以首級論功,前代無是也。至出塞之舉,則始於漢武帝,當時衛、霍雖屢勝,然士卒大半物故矣。明皇不恤其民,而遠慕秦皇、漢武,此詩托諷良深。 |
108  | 其七 |
109  | 驅馬天雨雪,軍行入高山①。徑危抱寒石②,指落曾冰間③。已去漢月遠④,何時築城還⑤?浮雲暮南征⑥,可望不可攀⑦。 |
110  | |
111  | ①《詩》:「驅馬悠悠。」又:「雨雪靠靠。」又:「高山仰止。」 |
112  | ②梁簡文帝賦:「既浪激而沙游,亦苔生而徑危。」 |
113  | ③《前漢蒯通傳》:「會大寒,士卒墜指者什二三。」王逸《楚辭注》:「北方常寒,其冰重累。」 |
114  | ④張正見《昭君詞》:「霜樓明漢月。」 |
115  | ⑤《史記蒙恬傳》:秦已並天下,使蒙恬將三十萬眾築長城。天寶中,哥舒翰屢築軍城,備吐蕃。 |
116  | ⑥樂府《古八變歌》:「浮雲多暮色。」《楚辭》:「泊吾南征兮。」 |
117  | ⑦孫擺詩:「可望不可尋。」 |
118  | 其八 |
119  | 單于寇我壘①,百里風塵昏②。雄劍四五動③,彼軍為我奔。虜其名王歸④,系頸授轅門⑤。潛身備行列⑥,一勝何足論⑦。 |
120  | (八章,見其有敵愾之勇。上四言臨敵制勝,下欲掃淨邊氛,即擒王意也。劍動寇奔,此軍士之獲勝,乃其意必欲盡空幕南之庭而後快,一勝又何足論乎。此寫猛氣雄心,躍躍欲動。盧注潛身備行列,如獨坐樹下之馮異。一勝何足論,如八戰八克之吳漢。 |
121  | ①《杜臆》:單于,借用漢事。自外侵內曰寇。《說文》:「壘,軍壁也。」 |
122  | ②庾信詩:「風塵千里昏。」 |
123  | ③《烈士傳》:楚王夫人,常納涼而抱鐵柱,心有所感,遂懷孕,後產一鐵。楚王命鎮邪鑄此為雙劍,三年乃成劍,一雌一雄。《越絕書》:楚王作鐵劍三枚,晉、鄭聞而求之不得,興師圍楚,三年不解。楚引太阿之劍,登城而麾之,三軍破敗,士卒迷惑,流血千里。張綖注開元中,河西將宋青春,每戰運劍大呼,執馘而旋,未嘗中鋒鎬。後獲吐蕃主帥,問之,曰:「常見青龍突陣而來,兵刃所及,如及銅鐵,以為神助也。」始知劍之異。公「雄劍」二句,兼用此事。魏文帝詩:「一發連四五。」 |
124  | ④錢箋開元二十二年,契丹及奚連年為邊患,張守圭使人誘殺其王屈刺,及其大臣可突幹,傳首東都,梟於天津橋之南。所謂虜其名王也。《漢書》:衛青、霍去病,虜名王貴人以百數。注:「名王,謂有大名以別於諸小王也。」 |
125  | ⑤《史高帝紀》:秦王子嬰,系頸以組。《周禮》:設車宮轅門。《史記》:項羽召見諸侯,將入轅門。張晏曰:軍行以車為陣,轅必相向為門。 |
126  | ⑥《說苑》:楚莊王伐陳,吳救之,左史倚相曰:「吳兵夜至,何不行列鼓出待之?」 |
127  | ⑦《呂氏春秋》:「武王一勝而王天下。」 |
128  | 其九 |
129  | 從軍十年餘①,能無分寸功②。眾人貴苛得③,欲語羞雷同④。中原有鬥爭⑤,況在狄與戎⑥。丈夫四方志⑦,安可辭固窮⑧。 |
130  | |
131  | ①曹植詩:「從軍度函谷。」又:「君行逾十年。」 |
132  | ②《蘇秦傳》:「無有分寸之功。」 |
133  | ③《荀子》:「名不貴苟得。」《淮南子》:「計功而受賞,不為苟得。」 |
134  | ④《記》:「毋雷同。」注:「雷之發聲,物無不同時應者。」 |
135  | ⑤《左傳》:「戰於中原。」《呂氏春秋》:「喜怒鬥爭,反為用矣。」 |
136  | ⑥《記》:「西方曰戎,北方曰狄。」 |
137  | ⑦《左傳》:姜氏謂公子曰:「子有四方之志。」 |
138  | ⑧張協詩:「君子守固窮,在約不爽貞。」張綖曰:李杜二公齊名,李集中多古樂府之作,而杜公絕無樂府,惟此前後《出塞》數首耳。然又別出一格,用古體寫今事,大家機軸,不主故常,昔人稱「詩史」者以此。 |
139  | 黃生曰:六朝好擬古,類無其事,而假設其詞。杜詩詞不虛發,必因事而設。此即修辭立誠之旨,非詩人所及。 |
140  | 周珽曰:前後《出塞》諸作,奴隸黃初諸子而出,如將百萬軍,寶之,惜之,而又能風雨使之,直射潮之力,沒羽之技。 |
141  | 王嗣奭曰:《出塞》九首,是公借以自抒所蘊,讀其詩,而思親之孝,敵汽之勇,恤士之仁,制勝之略,不尚武,不矜功,不諱窮,豪傑聖賢,兼而有之,詩人乎哉! |
142  | 送高三十五書記十五韻 |
143  | 按《舊書》:高適,字達夫,渤海人,解褐授汴州封丘尉,非其好也,乃去位客游河右。河西節度使哥舒翰見而異之,表為左驍衛兵曹,充翰府掌書記,從翰入朝,盛稱之於上前。據此,則適為書記,在翰未入朝之前,其入朝稱適,亦必在十一載時。蓋適同至京,而公作詩以送之也。若十四載,翰以風疾還京,闔門不與朝請,豈暇薦士君前乎。《通鑒》謂:十三載五月,翰奏前封丘尉高適為掌書記。此特遙奏授官,恐適未必至京,何緣送贈詩章耶。明與《舊書》、杜詩不合。 |
144  | 崆峒小麥熟①,且願休王師②。請公問主將,焉用窮荒為③。 |
145  | |
146  | ①黃希曰:《寰宇記》:禹跡之內,山名崆峒者三:一在臨洮,一在安定,一在汝州。黃帝問道之所,專指汝州,此當是指臨洮。蓋河西節度治涼州,而洮、涼在唐並隸隴右。古詩:「高田種小麥。」桓帝初童謠:「小麥青青大麥枯。」《通鑒》:積石軍每歲麥熟,吐蕃輒獲之,邊人呼為吐蕃麥莊。天寶六載,哥舒翰先伏兵於其側,寇至,斷其後,夾擊之,無一人得返者。自是不敢複來。此詩正指其事。《唐志》:崆峒山在岷州,積石軍在廓州,廓去岷不遠。 |
147  | ②《詩》:「王師之所。」 |
148  | ③《江賦》:「竭南極,窮東荒。」詩言不必窮兵於荒外也。 |
149  | 飢鷹未飽肉,側翅隨人飛①。高生跨鞍馬②,有似幽並兒③。脫身簿尉中,始與捶楚辭④。 |
150  | |
151  | ①朱注《魏志》:陳登喻呂布曰:「登見曹公,言待將軍,譬如養虎,當飽其肉,否則噬人。公曰:『不如卿言,譬如養鷹,飢則為用,飽則颺去。』」又《晉載記》:「慕容垂,猶鷹也,飢則附人,飽則高飛。」 |
152  | ②吳質《答東阿王書》:「情踊躍於鞍馬。」 |
153  | ③梁簡文帝詩:「少解孫吳法,家本幽並兒。」師氏曰:幽並二州,其俗習騎射也。《史記張耳傳》:耳是時脫身游。 |
154  | ④司馬遷《報任少卿書》:「被捶楚受辱。」《後漢陳寵傳》:「宜滌蕩煩苛之法,輕薄捶楚,以濟群生。」《說文》:「捶,以杖擊也。」捶與捶同,皆木名。 |
155  | 借問今何官,觸熱向武威①。答云一書記②,所愧國士知③。人實不易知④,更須慎其儀⑤。 |
156  | |
157  | ①程曉詩:「今世褦襶子,觸熱到人家。」《舊唐書》:涼州,屬河西道。武德二年置總管府,天寶元年改武威郡,督涼、甘、肅三州,乾元元年複為涼州。洙曰:前漢武威郡,故匈奴休屠王地,武帝太初四年開。 |
158  | ②《魏志》:太祖以陳琳、陵瑀為司空軍謀祭酒,掌書記室。 |
159  | ③《國策》:豫讓曰:「智伯以國士遇我。」庚信詩:「疇昔國士遇,生平知已恩。」 |
160  | ④《範睢傳》:侯贏曰:「人固未易知,知人亦未易。」 |
161  | ⑤《詩》:「敬慎威儀。」黃庭堅注《陶侃傳》:諸參佐當正其衣冠,攝其威儀,何可亂頭養望,自謂曠達耶。 |
162  | 十年出幕府①,自可持旌麾②。此行既特達③,足以慰所思④。男兒功名遂⑤,亦在老大時⑥。 |
163  | |
164  | ①蔡邕《薦邊文韶表》:「幕府初開,博選清英。」師古曰:幕府者,以軍幕為義,軍旅無常居止,故以帳幕言之。廉頗、李牧市租皆入幕府,非因衛青始有其號。 |
165  | ②曹植《離思賦》:「欲畢力於旌麾。」師氏曰:唐制,從軍歲久者,得為大郡,故云十年持旌麾。 |
166  | ③蕭琛詩:「之子兩特達。」 |
167  | ④古詩:「褰裳望所思。」 |
168  | ⑤陸機詩:「男兒多遠志。」《荀子》:「功名綦大。」 |
169  | ⑥古詩:「老大徒傷悲。」 |
170  | 常恨結歡淺①,各在天一涯②。又如參與商③,慘慘中腸悲④。驚風吹鴻鵠⑤,不得相追隨⑥。黃塵翳沙漠⑦,念子何當歸⑧。邊城有餘力⑨,早寄從軍詩⑩。 |
171  | |
172  | ①《左傳》:「願結歡於二三君。」任昉詩:「結歡三十載。生死一交情。」 |
173  | ②古詩:「相去萬餘里,各在天一涯。」 |
174  | ③《左傳》:子產以辰為商星,參為晉星。蘇武詩:「昔為鴛與鴦,今為參與辰。」此本左氏也。鄭司農說星土引《春秋傳》曰:「參為晉星,商為大火。」始改左氏本文,而參商並稱。蔡琰《胡笳》:「同天隔越兮如商參。」此又本於鄭氏也。 |
175  | ④《詩》:「或慘慘畏咎。」陸倕詩:「沉思結中腸。」 |
176  | ⑤曹植詩:「驚風飄白日。」《張良傳》:「鴻鵠高飛,一舉千里。」 |
177  | ⑥曹植詩:「飛蓋相追隨。」 |
178  | ⑦又賦:「揚黃塵之冥冥。」《前漢書》:「隔以山谷,壅以沙漠。」 |
179  | ⑧蘇武詩:「念子不得歸。」 |
180  | ⑨《商君傳》:盡遷之於邊城。諸葛穎詩:「玄覽屬睿詞,風雲有餘力。」 |
181  | ⑩王仲宣有《從軍詩》。錢謙益曰:《唐書》:明皇方有事石堡城,裙問王忠嗣以攻取之略,忠嗣奏云:石堡險固,吐蕃舉國而守之,臣恐所得不如所失。帝因不快。六載,董延光獻策,請下石堡城。詔分兵接應,忠嗣■勉而從。延光過期不免,訴忠嗣緩師,徵入貶官。八載,哥舒翰大舉兵,伐石堡城,拔之,士卒死者數萬,果如忠嗣之言。《通鑒》:翰又遣兵於赤嶺西開屯田,以謫卒二千戍龍駒島。冬,冰合,吐蕃大集,戍者盡沒。明皇有事於西戎,垂二十年,用哥舒翰於隴右,始克石堡城,而靡敝中國多矣。此詩以窮荒為戒,亦以見哥舒翰之謀國不如忠嗣也。 |
182  | 按:捶楚有兩說,一云尉楚罪人,一云尉自受楚。《邵氏聞見錄》引杜牧之詩云:「參軍與簿尉,塵土驚劻勷。一語不中治,鞭笞身滿瘡。」此指尉被捶楚也。張綖引韓昌黎詩云:「棲棲法曹掾,何處事卑陬。何況親犴獄,敲榜發奸偷。」則尉固以捶楚為職矣。友人萬斯同曰:與人贈別,而舉其戮辱賤事,恐不近情。考高適為封丘尉時,作詩云:「只言小邑無所為,公門百事皆有期。拜迎官長心欲碎,鞭撻黎庶令人悲。」故杜公送達夫云「脫身簿尉中,始與捶楚辭」,即用高詩意也,還作捶楚他人為是。 |
183  | 奉留贈集賢院崔國輔於休烈二學士 |
184  | 鶴注此當是天寶十一載作。公獻三賦,明皇奇之,召試文章。崔、於二學士,當是試文之官。公詩云:「集賢學士如堵牆,觀我落筆中書堂。」《唐詩紀事》:崔國輔,吳郡人,初授許昌令,累遷集賢直學士、禮部員外郎。《唐書》:於休烈,開元初第進士,自秘書省正字,累遷集賢殿學士,轉比部員外郎。《唐六典》:開元十三年,召學士張說等,宴於集仙殿,改名集賢殿,修書所為集賢殿書院。五品以上為學士,六品以下為直學士。 |
185  | 昭代將垂白①,途窮乃叫閽②,氣衝星象表③,詞感帝王尊④。 |
186  | |
187  | ①洙曰:昭代猶言明時,指本朝也。《搜神記》:將辭昭代。《前漢杜業傳》注:「垂白老,言白髮下垂也。」鮑照詩:「垂白對講書。」 |
188  | ②阮籍哭窮途。《甘泉賦》:「選巫咸兮叫帝閽。」 |
189  | ③宋之問詩:「氣衝落日紅。」王融策文:「上葉星象,下符川岳。」 |
190  | ④洙曰:公嘗有詩云「往年文彩動人主」,即所謂」詞感帝王尊」也。錢箋《唐六典》:延恩匭,凡懷才抱器希於聞達者投之。公獻《三大禮賦》,進《雕賦》、《封西嶽賦》,皆投延恩匭,故曰叫閽、曰詞感帝王也。 |
191  | 天老書題目①,春官驗討論②。倚風遺鶂路③,隨水到龍門④。竟與蛟螭雜⑤,空聞燕雀喧⑥。青冥猶契闊⑦,凌厲不飛翻⑧。 |
192  | |
193  | ①《帝王世紀》:黃帝以風後配上台,天老配中台,五聖配下台,謂之三公。張衡詩:「天老教軒皇。」《晉書山濤傳》:甄拔人才,各為題目。《南史杜之偉傳》:與學士劉陸等抄撰群書,各為題目。 |
194  | ②《周禮》:大宗伯為春官。《杜臆》:驗討論,謂考驗其文詞所自出,故赴試者語必典雅,唐詩可為後世羽儀者以此。孔安國《書序》:「討論墳典。」隋煬帝《賜劉炫書》:「名理窮研核,英華恣討論。」 |
195  | ③《左傳》:「六鶂退飛過宋都,風也。」昭明太子啟:「鷁路頹風。」 |
196  | ④《三秦記》:龍門,在河東界,每暮春,有黃黑鯉魚自海及諸州爭來赴之,得上者便化為龍,否則曝腮點額而退。 |
197  | ⑤《南都賦》:「憚虯龍兮怖蛟螭。」 |
198  | ⑥《史記》:陳涉曰:「燕雀安知鴻鵠之志哉!」何胥詩:「空餘燕雀喧。」 |
199  | ⑦青冥,注見首卷。《詩》:「死生契闊。」注以為勞苦之意。今雲青冥契闊,乃闊絕之義。 |
200  | ⑧陳琳書:「陵厲清浮,顧盼千里。」《抱樸子》:「徒聞振翅竦身,不能凌厲九霄。」王粲詩:「苟非鴻雕,孰能飛翻。」朱注公以詞賦為人主所知,再降恩澤,止送隸有司,參列選序,故有青冥契闊之嘆。 |
201  | 儒術誠難起①,家聲庶已存②。故山多藥物③,勝概憶桃源④。欲整還鄉旆,長懷禁掖垣⑤。謬稱三賦在⑥,難述二公恩⑦。 |
202  | |
203  | ①《公孫弘傳》:弘習文法吏事,而又緣飾以儒術。《抱樸子》:「起家作台郎。」難起,謂不能奮起在位。家聲,謂詩名猶足紹祖也。 |
204  | ②《任昉傳》:「四子並無術業,墜其家聲。」公系出襄陽,曾祖依藝始知洛之鞏縣,遂居於此,杜陵乃其宗族所在。夢弼泥鹿門採藥、武陵桃源,遂以故鄉為襄陽。但移鞏已經四世,襄陽無複田廬可依矣。當從朱注作洛陽故居。其曰憶桃源,欲如秦人之避世耳,不必親至桃源也。 |
205  | ③應瑒詩:「日暮歸故山。」《抱樸子》:「仙人以藥物養身。」 |
206  | ④陶淵明《桃花源記》:「晉太元中,武陵人捕魚為業。緣溪行,忘路之遠近。忽逢桃花林夾岸,林盡水源,使得一山。舍舟從山口入,豁然開朗,屋舍儼然,阡陌交通,雞犬相聞,黃發垂髫,並恰然自樂。見漁人,乃大驚,自云:先世避秦時亂,率妻子邑人來此絕境,不複出焉。」《方輿勝覽》:桃源,在鼎州縣南二十里,旁有秦人洞。唐朗州,即宋鼎州,今為常德府桃源縣。 |
207  | ⑤《鸚鵡賦》:「眷西顧而長懷。」劉楨詩:「誰謂相云遠,隔此西掖垣。」師氏曰:禁中有東西兩掖垣,乃禁牆也。 |
208  | ⑥江總詩:「下筆成三賦。」 |
209  | ⑦範弘之箋:「仰尊二公。」 |
210  | 貧交行 |
211  | 鶴注此必公獻賦後,久寓京華,故人莫有念之者,故有此作,梁氏編在天寶十一載,是也。 |
212  | 翻手作雲覆手雨①,紛紛輕薄何須數②。君不見管鮑貧時交③,此道今人棄如土④。 |
213  | |
214  | ①《史記》:陸賈說尉陀曰:「越殺王降漢,如反覆手耳。」鮑照詩:「暫交金石心,須臾雲雨隔。」 |
215  | ②《史記》:漢王曰:「天下紛紛。」張華詩:「末世多輕薄。」 |
216  | ③《史記》:管夷吾者,潁上人也,常與鮑叔牙游。叔知其賢。仲貧困,嘗欺鮑叔,叔終善遇之。已而,鮑叔事齊公子小白,遂進管仲。仲既任政於齊,桓公以霸。仲曰:「生我者父母,知我者鮑叔也。」《後漢書》:宋弘曰:「貧賤之交不可忘。」 |
217  | ④範雲詩:「思舊昔言有,此道今已微。」《莊子》:「視喪其足,猶遺土也。」 |
218  | 送韋書記赴安西 |
219  | 鶴注安西部護府治所,在龜茲國城內,節度使撫寧西域,考天寶十一載,封常清為安西副大都護,攝御史中丞,持節充安西四鎮節度、經略、度支、營田副大使,知節度事,韋必為其書記也。公以天寶十載獻三賦,召試文章,待制集賢。詩云「公車留二年」,當是十一年作。《唐書》:元帥節度府有掌書記一人,關預軍中機密。 |
220  | 夫子歘通貴,雲泥相望懸①,白頭無藉在②,朱級有哀憐③。書記赴三捷④,公車留二年⑤,欲浮江海去⑥,此別意茫然⑦。 |
221  | |
222  | ①晉丁彬書:「雲泥異途,邈矣懸隔。」 |
223  | ②《千金翼論》:「老人之性,必恃其老,無有藉在。」趙曰:無藉在,謂無所倚藉,故用對哀憐。申涵光曰:舊解作通籍及無聊意,俱杜撰。蓋言無著籍所在,如今籍貫之籍,身老無家,幸為朱紱所哀憐耳。 |
224  | ③唐制:御史賜金印朱紱。韋書記必兼官御史,故云。班固箋:「將軍哀憐,賜固手跡。」 |
225  | ④書記,見前。《詩》:「豈敢定居,一月三捷。」 |
226  | ⑤《東方朔傳》注:公車令,屬衛尉,上書者所詣。 |
227  | ⑥曹冏《六代論》:「浮舟江海。」 |
228  | ⑦謝靈運詩:「此別久無適。」鮑照詩:「茫然荒野中。」 |
229  | 玄都壇歌寄元逸人 |
230  | 鶴注道書有玄都,所謂禹封五符,秘以金英之函,檢以玄都之印是也。詩蓋作於天寶十一載。蔡夢弼曰:玄都壇,漢武帝所築,在長安南山子午谷中。《十洲記》:玄都在北海,去岸三十六萬里,上有太玄都,仙伯真公所治。師氏注元逸人,隱道士也。盧注李白與元丹丘游,疑即此人。 |
231  | 故人昔隱東蒙峰①,已佩含景蒼精龍②。故人今居子午谷③,獨並陰崖自茅屋④。 |
232  | |
233  | ①朱注公《同太白訪範隱居》詩「餘亦東蒙客,憐君如弟兄」,此在魯郡作也。《昔游》詩「東蒙赴舊隱,尚憶同志樂」,正指元逸人言。陸放翁謂東蒙乃終南山峰名,引種明逸詩「登遍終南峰,東蒙最孤秀」為証,乃喜新之說,未足信也。 |
234  | ②潘鴻曰:《抱樸子》:道術諸經,可以卻惡防身者有數於法,如含景、藏形等,不可勝計。又云:諸大符出於老君,其中有青龍符等術,用之可以得仙。此詩「已佩含景蒼精龍」,即所謂青龍符耳。《初學記》:後漢公孫瑞《劍銘》:從革庚新,含景吐商。《史記索隱》:《文耀鉤》云:「東宮蒼帝,其精為龍。」《神仙傳》:壺公云:「吾嘗佩含景,駕蒼精。」注:「東方蒼龍。」《春秋繁露》:「劍之在左,蒼龍象也。」 |
235  | ③《漢書》:子午道,從杜陵直絕南山,徑漢中。注:子,北方也,午,南方也,言通南北道相當。《秦記》:長安正南,山名秦嶺。谷名子午。 |
236  | ④《西征賦》:「眺華岳之陰崖。」顏師古《漢書注》:「白屋,茅屋也。」 |
237  | 屋前太古玄都壇①,青石漠漠松風寒②。子規夜啼山竹裂③,王母晝下雲旗翻④。 |
238  | |
239  | ①《列子》:「太古至於今,年數固不可勝紀。」朱注《十洲記》:玄洲,在北海,去岸三十六萬里,上有太玄都,仙伯真公所治。《唐六典》:煬帝改佛寺為道場,道觀為玄壇。 |
240  | ②《神仙傳》:王烈之太行山中,見山破石裂數百丈,兩畔皆是青石。《述異記》:利州葭萌縣玉女房,是大石穴,前有數竹莖,下有青石壇,每因風自掃。梁簡文帝詩:「淇水漠漠青苔浮。」劉繪詩:「松風循路急。」張華詩:「巢居知風寒。」 |
241  | ③《禽經》:鸐,巂周,子規也。江介曰子規,蜀右曰杜字。注:甌越間曰怨鳥,夜啼達旦,血漬草木,凡啼必北向。山竹裂,別有三說。劉云:燒竹爆裂以驚去子規。謝注云:子規啼聲如竹裂。偽蘇注引竇誼居蜀之津源,子規啼而庭竹裂,出於妄撰。黃希謂子規夜啼,而山竹為之欲裂,得之。補注偽蘇注引竇誼游成都,聞子規聲一事,本屬妄撰。余闕《峨山記》亦載此事。偽注起於南宋,闕乃元人,恐系誤引。後來《萬姓通譜》亦援為實事,皆訛以仍訛。 |
242  | ④杜修可曰:王母,鳥名,故對子規。《西陽雜俎》云:齊郡函山有鳥,足青,嘴赤黃,素翼,絳顙,名王母使者。又,王椿齡云:其尾五色,長二三丈許,飛則翩翩,正如旗狀。《列仙傳》:穆王與王母會瑤池,雲旗霓裳擁簇,自天而下。《九歌》:「乘回風兮載雲旗。」張希良曰:《墨莊漫錄》云:宋宣和間,中官陳彥和言嘗掌禽苑,四方所貢珍禽,不可彈舉。蜀中貢二鳥,狀如燕,色紺翠,尾甚多而長,飛則尾開,裊裊如兩旗,名曰王母。 |
243  | 知君此計成長往①,芝草琅玕日應長②。鐵鎖高垂不可攀③,致身福地何蕭爽④。 |
244  | |
245  | ①《史記留侯傳》:「誰為此計者乎?」《北山移文》:「或嘆幽人長往。」 |
246  | ②《漢武內傳》:王母曰:「太上之藥,有黃庭芝草、碧海琅玕。」邵注仙人能種玉,故云日應長。 |
247  | ③舊注《道藏經》:晉時有戍卒屯於子午谷,入谷之西,澗水窮處,忽見鐵鎖下垂,約有百餘丈,戍卒欲挽引而上,有虎蹲踞焉。《法苑珠林》:終南山大秦嶺竹寺,貞觀初,採蜜人山行聞鐘聲,尋而往至焉,寺旁大竹林,可二頃,其人斷二竹節以盛蜜,尋路至大秦戍,具告防人。戍主利其大竹,遣人覓取,過小竹穀,達於崖下,有鐵鎖長三丈許,防人曳鎖制之在牢,將上,有二虎踞崖頭,向下大呼,其人怖,急返。 |
248  | ④《洞天福地記》:終南山太乙峰,在長安西南五十里左右,四十里內皆福地。阮籍《首陽山賦》:「初蕭爽而揚音。」 |
249  | 盧元昌曰:是時道教盛行,山人王元翼紛紛撰妙寶真符。元逸人修真子午谷中,不求人知,自高人一等矣。申涵光曰:「子規夜啼山竹裂,王母晝下雲旗翻,』二語,大類長吉,見此老無所不有也。 |
250  | 曲江三章章五句 |
251  | 此詩三章,舊注皆云至德二載公陷賊中時作。按:詩旨乃自嘆失意,初無憂亂之詞,當是天寶十一載獻賦不遇後,有感而作。李肇《國史補》:進士既捷,大燕於曲江亭子,謂之曲江會。曲江大會在關試後,亦謂之開宴。據此,則知公之對景興慨,意固有所為矣。鶴注《寰宇記》:曲江池,漢武帝所造,名為宜春苑,其水曲折有似廣陵之江,故名。朱注曲江,在社陵西北五里。康駢《劇談錄》云:曲江池,本秦隑州,開元中疏鑿為勝境。其南有紫雲樓、芙蓉苑,其西有杏園、慈恩寺。花卉環列,煙水明媚,都人游賞,盛干中和、上巳二節。 |
252  | 曲江蕭條秋氣高①,菱荷枯折隨風濤②,游子空嗟垂二毛③。白石素沙亦相蕩④,哀鴻獨叫求其曹⑤。 |
253  | |
254  | ①宋玉《風賦》:「蕭條眾芳。」《月令》:「以達秋氣。」《楚辭》:「天高而氣清。」 |
255  | ②《洛陽伽藍記》:「葭芙被岸,菱荷覆水。」謝靈運詩:「江闊壯風濤。」 |
256  | ③蘇武詩:「請為游子吟。」《左傳》:「不禽二毛。」注:「頭白有二色。」④《詩》:「白石鑿鑿。」江淹詩:「素沙匝廣岸。」 |
257  | ⑤禰衡賦:「哀鴻感類。」劉安《招隱士》:「禽獸駭兮亡其曹。」 |
258  | 其二 |
259  | 即事非今亦非古①,長歌激越捎林莽②,比屋豪華固難數③。吾人甘作心似灰④,弟侄何傷淚如雨⑤。 |
260  | |
261  | ①《列子》:周之尹氏,有老役夫,晝則呻吟即事。陶潛詩:「即事多所欣。」謝靈運詩:「即事怨睽攜。」 |
262  | ②蘇武詩:「長歌正激烈。」《西都賦》:「震聲激越。」宋玉《風賦》:「蹶石伐木,捎殺林莽。」捎,動搖也。木曰林,草曰莽。 |
263  | ③《尚書大傳》:「周民可比屋而封。」庾信詩:「金穴盛豪華。」《前漢息夫躬傳》:「僕遬不足數。」 |
264  | ④《西征賦》:「陋吾人之拘攣。」《莊子》:「心固可使如死灰乎。」 |
265  | ⑤王績詩:「衰宗多弟侄。」古樂府:「孤兒淚下如雨。」 |
266  | 其三 |
267  | 自斷此生休問天①,杜曲幸有桑麻田②,故將移住南山邊。短衣匹馬隨李廣,看射猛虎終殘年③。 |
268  | |
269  | ①陶潛詩:「聊複得此生。」杜修可曰:《楚辭天問篇序》:天問者,屈子之所作也。何不言問天?天尊不可問。 |
270  | ②杜曲,在長安,俗云:城南韋杜,雲天尺五。《雍錄》:樊川韋曲東十里,有南杜、北社。杜固謂之南社,杜曲謂之北杜。二曲,名勝之地。東方朔《諫起上林苑疏》:「其地有桑麻竹箭之饒。」《西都賦》:「桑麻鋪棻。」 |
271  | ③寧戚《飯牛歌》:「短布單衣適至骭。」《越絕書》:「匹馬啼嗥。」《文心雕龍》:「車兩馬疋,以並耦為用,蓋車貳佐乘,馬儷驂服,服乘不只,故名號必雙,名號一定,則雖單為疋矣。」匹夫、匹婦,亦取配義也。《漢李廣傳》:廣屏居藍田南山中。射獵,見草中石,以為虎而射之,中石沒羽,視之,石也。廣所居郡,聞有虎,常自射之。詩中「故將」二字,乃乘上之詞。或因《李廣傳》有「故將軍」語,遂指當時武將謝官者,恐不合詩意。 |
272  | 王嗣奭曰:先言鴻求曹,以起次章弟侄之傷,次言心似灰,以起末章南山之隱。三章氣脈相屬,總以九回之苦心,發清商之怨調。此公學三百篇,遺貌而傳神者也。觀命題可見。而自謂非今非古,意可知矣。嘗謂公此詩學三百,《七歌》學《離騷》,《新安吏》諸作學古樂府,俱自開堂奧,不肯優孟古人。 |
273  | 盧世..曰:《曲江》三章,塌翼驚呼,忽邀天際。《國風》之後,又續《國風》。 |
274  | 奉贈鮮於京兆二十韻 |
275  | 鶴注《通鑒》:天寶十二載正月,京兆尹鮮於仲通諷選人,請為國忠刻頌,立於省門,制仲通撰其詞。則仲通為京兆尹在十一年十一月國忠為相後也。詩云:「獻納紆皇眷,中間謁紫宸。」當是公獻賦待詔集賢院後,十一年十二月作也。錢箋顏魯公《仲通墓碑》及《離堆記》:天寶九載,充劍南節度副大使,十一載,拜京兆尹。仲通拜京兆,自劍南入。《舊書》云:為京兆尹、劍南節度使,誤也。《唐書李叔明傳》:叔明,本姓鮮于氏。兄仲通,字向,天寶末為京兆尹。《楊國忠傳》:國忠素德仲通,使討雲南,舉軍沒,以白衣領職。未幾,國忠引為京兆尹。鄭曰:鮮于,複姓。 |
276  | 王國稱多士①,賢良複幾人②?異才應間出③,爽氣必殊倫④。始見張京兆⑤,宜居漢近臣⑥。驊騮開道路⑦,雕鶚離風塵⑧。 |
277  | |
278  | ①《詩》:「思皇多士,生此王國。」 |
279  | ②漢文帝詔:「將何以來遠方之賢良。」 |
280  | ③孔融表:「近日路粹嚴象,亦用異才。」《公孫弘贊》:「異人間出。」 |
281  | ④《世說》:桓宣武素有雄情爽氣。左思詩:「與世亦殊倫。」 |
282  | ⑤《漢書》:膠東相張敞治京兆,略循趙廣漢之跡。元帝即位,待詔鄭明薦敞先帝名臣,宜傅輔皇太子。 |
283  | ⑥《國語》:「近臣盡規。」 |
284  | ⑦《穆天子傳》:「左服驊騮而右..耳。」郭璞注:「驊騮,色如華而赤。」《吳志》:孫權書:「自道路開通。」 |
285  | ⑧《高唐賦》:「雕鶚鷹鷂,飛揚伏竄。」邵注雕、鶚,皆鷙鳥之大者,而鶚又大於雕。《王文憲集序》:「脫落風塵。」 |
286  | 侯伯知何算①,文章實致身②。奮飛超等級③,容易失沉淪④。脫略磻溪釣⑤,操持郢匠斤⑥。雲霄今已逼⑦,台袞更誰親⑧? |
287  | |
288  | ①陸機《五等諸侯論》:「侯伯無可亂之符。」何足算,見《論語》。 |
289  | ②《典論》:「文章經國之大業。」晉王導帖:「足下所欲致身處,尚在彀中。」 |
290  | ③吳均詩:「相須無羽翮,何由總奮飛。」《記》:「貴賤之等級。」 |
291  | ④《東方朔傳》,「談何容易。」《抱樸子》:「運屯則沉淪於勿用。」 |
292  | ⑤《恨賦》:「脫略公卿。」《水經注》:渭水之右,磻溪水注之,溪中有泉,謂茲泉東南隅石室,大公所居,水次平石,即太公垂釣之所。 |
293  | ⑥《莊子》:「何其無操持與?」又:「郢人堊墁其鼻端若蟬翼,使匠石斷之。匠石運斤成風,盡聖而鼻不傷。」 |
294  | ⑦張昶《華山堂闕銘》:「必雲霄之路,可升而起。」 |
295  | ⑧王褒《尉遲公碑》:「任隆台袞。」趙注上公應天上三台。三公一命袞。 |
296  | 鳳穴雛皆好①,龍門客又新②。義聲紛感激③,敗績自逡巡④。 |
297  | |
298  | ①《山海經》:丹穴之山有鳥焉,其狀如雞,五採而文,名曰鳳凰。《北史文苑傳》:「飾羽儀於鳳穴。」《晉書》:陸雲幼時,吳尚書閔鴻見面奇之,曰:「此兒若非龍駒,定是鳳雛。」 |
299  | ②《李膺傳》:膺性簡亢,被容接者,名為登龍門。 |
300  | ③傅玄詩:「義聲馳雍涼。」趙岐《孟子章旨》:「千載聞之,猶有感激。」 |
301  | ④《左傳》以敵大崩曰敗績。《過秦論》:「逡巡而不敢進。」 |
302  | 途遠欲何向①,天高難重陳②。學詩猶孺子③,鄉賦忝嘉賓④。不得同晁錯⑤,籲嗟後郤詵⑥。計疏疑翰墨⑦,時過憶松筠⑧。 |
303  | |
304  | ①《主父偃傳》:「日暮途遠。」 |
305  | ②曹植云:「天高聽遠。」劉琨詩:「棄置勿重陳。」 |
306  | ③《論語》:「學詩乎。」《史記》:「孺子可教矣。」 |
307  | ④鄉賦,謂鄉舉。《詩》:「我有嘉賓。」《小序》:「《鹿鳴》,宴群臣嘉賓也。」 |
308  | ⑤《晁錯傳》:文帝詔有司舉賢良文學,錯在選中。時對策者百餘人,惟錯為高第,由是選中大夫。 |
309  | ⑥《詩》:「籲嗟麟兮。」《晉書》:泰始中,舉賢良直言之士,郤詵以對策上第,拜議郎。 |
310  | ⑦《史記範睢傳》:「其於計疏矣。」曹植書:「豈徒以翰墨為勛績。」 |
311  | ⑧《學記》:時過然後學。任昉《求立館啟》:「竟松筠於歲晚。」 |
312  | 獻納纖皇眷①,中間謁紫宸②。且隨諸彥集③,方覬薄才伸④。破膽遭前政⑤,陰謀獨秉鈞⑥。微生沾忌刻⑦,萬事益酸辛⑧。 |
313  | |
314  | ①《兩都賦序》:「言語侍從之臣,朝夕論思,日月獻納。」沈約《齊安陸昭王碑》:「皇情眷眷。」 |
315  | ②阮瑀書:「中間尚淺也。」《唐六典》:紫宸殿,即內朝正殿。 |
316  | ③錢箋公獻《三大禮賦》,命待詔於集賢院,所謂「諸彥集」也。江淹《別賦》:「金閨諸彥。」 |
317  | ④《嚴助傳》:「越人綿力薄才。」 |
318  | ⑤《谷永傳》:「臣所以破膽寒心。」《孔叢子》:文咨曰:「不害前政而有成。」 |
319  | ⑥孫綽《喻道論》:「陰謀之人,子孫不昌。」《詩》:「秉國之鈞。」 |
320  | ⑦牛弘詩:「微生逢大造。」庾信賦:「既言多於忌刻。」 |
321  | ⑧謝靈運詩:「萬事俱零落。」阮籍詩:「淒愴懷酸辛。」 |
322  | 交合丹青地①,恩傾雨露辰②。有儒愁餓死③,早晚報平津④。 |
323  | |
324  | ①《鹽鐵論》:「公卿者神化之丹青。」 |
325  | ②賀凱詩:「恩榮雨露濡。」 |
326  | ③《朱買臣傳》:「終餓死於溝中耳。」 |
327  | ④《韓非子》:「無早晚之失。」《漢公孫弘傳》:元朔中,代薛澤為丞相,封平津侯,開閣延士。平津,比國忠,舊指京兆。朱注力辯其誤。 |
328  | 錢謙益曰:公《投贈鮮於京兆》詩,與顏魯公《神道碑》,敘次略同。顏碑記節度劍南,拔吐蕃摩彌城,而不載南詔之役;公詩美其文章義激,而不及其武略。古人不輕談人若此。 |
329  | 少陵之投詩京兆,鄰於餓死,昌黎之上書宰相,迫於飢寒,當時不得已而姑為權宜之計,後世宜諒其苦心,不可以宋儒出處深責唐人也。 |
330  | 白絲行 |
331  | 此詩當是天寶十一二載間,客居京師而作,故末有忍羇旅之說,當依梁氏編次。師氏謂此詩乃譏竇懷貞。鶴云:懷貞亡於開元元年,公時才兩歲,於年用不合。 |
332  | 繰絲須長不須白①,越羅蜀錦金粟尺②。象床玉手亂殷紅③,萬草千花動凝碧④。已悲素質隨時染⑤,裂下鳴機色相射⑥。美人細意熨貼平⑦,裁縫滅盡針線跡⑧。 |
333  | |
334  | ①《記》:「夫人繅三盆手。」朱注《廣韻》:繅,繹繭為絲也,繰同。鮑照詩:「繰絲複鳴機。」 |
335  | ②《唐書》:越州土貢花文寶花等羅。魏文帝詔:「每得蜀錦,殊不相似。」何遜詩:「金粟裹搔頭。」尺以金粟飾之,富貴家之物。 |
336  | ③《國策》:孟嘗君至楚,獻象床,直千金。江淹賦:「惜玉手之空佇。」《廣韻》:「殷,赤黑色。」《左傳》:「左輪朱殷。」 |
337  | ④王子安《青苔賦》云:「縈修樹而凝碧。」 |
338  | ⑤王彪之詩:「絲染墨悲嘆,路岐楊感悼。」庚信《連珠》:「白羽素絲,隨其所染。」 |
339  | ⑥謝朓詩:「望望下鳴機。」朱注色相射,五色射人也。 |
340  | ⑦《班彪傳》:「細意委曲。」《南史》:何敬容衣裳不整,伏床熨之。楊慎曰:《王莽傳》有威斗,即尉斗也。威與尉音相近,本音畏,轉音鬱。《隋書》:李穆奉尉鬥於楊堅曰:「願公執威柄,以尉安天下。」史照《通鑒釋文》:尉斗,火斗,持火以申繒也,俗加火作熨。《說文》尉與熾本一字,從上按下也。又,持火申繒也。今俗言平曰尉帖。杜詩「美人細意熨帖平」是也。又,白樂天詩:「金斗熨波刀剪文。」 |
341  | ⑧曹植樂府:「裁縫紈與素。」 |
342  | 春天衣著為君舞①,蛺蝶飛來黃鸝語②。落絮游絲亦有情③,隨風照日宜輕舉④。香汗清塵污顏色⑤,開新合故置何許⑥。君不見才士汲引難⑦,恐懼棄捐忍羇旅⑧。 |
343  | |
344  | ①徐君倩詩:「衣著一時新。」鮑照詩:「催弦急管為君舞。」 |
345  | ②何遜詩:「黃鸝隱葉飛,蛺蝶縈空戲。」 |
346  | ③庚信詩:「落絮鵝毛下。」徐陵詩:「柳絮飛還聚,游絲斷複結。」 |
347  | ④庚肩吾詩:「桃紅柳絮白,照日複隨風。」照日宜輕舉,謂絲絮飄颺,與衣之輕舉相宜。《楚辭》:「願輕舉以遠游。」 |
348  | ⑤六朝詩:「朱顏潤紅粉,香汗沾玉色。」古詩:「空床委清塵。」邢劭詩:「桃李無顏色。」 |
349  | ⑥衣裳在笥,故有開合。漢艷歌:「乍開乍合。」《世說》:桓衝妻曰:「衣不經新,何由而故。」阮籍詩:「君子在何許。」 |
350  | ⑦嵇康《琴賦》:「歷世才士,並為之賦。」《劉向傳》:禹稷與皋陶,傳相汲引,不為比周。汲引難,難就薦引也,即記難進易之難。 |
351  | ⑧魏甄後《塘上行》:「莫以豪賢故,棄捐素所愛。」《左傳》:「羇旅之臣。」《漢書》張晏注:「羇,寄也。旅,客也。」 |
352  | 錢謙益曰:《傅咸集》載郭泰機詩云:「皦皦白素絲,織為寒女衣。寒女雖妙巧,不得秉機杼。天寒知運速,況複雁南飛。衣工秉刀尺,棄我忽若遺。人不取諸身,世事焉所希。況複已朝餐,昌由知我飢。」此詩用泰機之詩而反之。泰機以白絲寒女自喻,而致憾於衣工之棄我,以冀咸之相薦。公詩謂白絲素質,隨時染裂,有香汗清塵之污,有開新合故之置,所以深思汲引之難,恐懼棄捐而忍於羇旅也。 |
353  | 鰲按:詩詠白絲,即墨子悲素絲意也。已悲素質隨時染,當其渲染之初,便是沾污之漸,及其見置時,欲保素質得乎?唯士守貞白,則不隨人榮辱矣。此風人有取於素絲歟。 |
354  | 陪鄭廣文游伺將軍山林十首 |
355  | 鶴注鄭虔膺博士之命,在天寶九載。以詩中第五首考之,是公未定官時游此,當在十一二載間。《東方朔傳》:竇太主曰:「回輿枉路,臨妾山林。」注:「園中有山,故言山林。」《通志》:少陵原,乃樊川北原,自司馬村起,至何將軍山林而盡,其高三百尺,在杜城之東,韋曲之西,俗呼為塔陂。 |
356  | 不識南塘路①,今知第五橋②。名園依綠水③,野竹上青霄④。谷口舊相得⑤,濠梁同見招⑥。平生為幽興⑦,未惜馬蹄遙⑧。 |
357  | |
358  | ①《世說》:祖逖曰:「昨夜複南塘一游。」此借其字。朱注許渾詩云:「背嶺枕南塘。」意亦在韋曲左右。 |
359  | ②《通志》:韋曲之西有華岩寺,寺西北有雁鶩坡,坡西北有第五橋。張禮《游城南記》:第五橋,在韋曲西,以姓得名。 |
360  | ③《世說》:王子敬自會稽經吳。顧闢疆有名園,先不識主人,徑往其家。魏文帝詩:「菱芡覆綠水。」 |
361  | ④庚肩吾詩:「野竹交臨浦。」梁王訓詩:「石橋通小澗,竹路上青霄。」 |
362  | ⑤谷口,用鄭子真事,注見首卷。 |
363  | ⑥《莊子》:莊子與惠子,同游壕梁之上。吳論:「園以水勝,故稱濠梁。」陶潛詩:「山澤久見招。」 |
364  | ⑦陳子昂詩:「山深興轉幽。」 |
365  | ⑧《盤中詩》:「何惜馬蹄歸不數。」 |
366  | 趙汸曰:凡一題而賦數首者,須首尾布置,有起有結,每章各有主意,無繁複不倫之失,乃是家數。觀此十章,乃後五章,可見。 |
367  | 王嗣奭曰:山林與園亭異。依山臨水,連村落,包原隰,涵樵漁,王右丞輞川似之,非止一丘一壑之勝而已。合觀十首,分明一篇游記,有首有尾,中間或賦景,或寫情,經緯錯綜,曲折變化,用正出奇,不可方物。 |
368  | 吳門顧氏曰:首章言馬蹄,四章言沒馬,八章言走馬,蓋此游有馬無舟,故舵樓疑越,刺船思郢,乃虛擬舟揖之趣,非實事也。黃生曰:首章敘入何鄭,他人不免費手,此能引古為喻,語不繁而意已明,何等簡淨。 |
369  | 其二 |
370  | 百頃風潭上①,千章夏木清②。卑枝低結子③,接葉暗巢鶯④。鮮鯽銀絲鱠⑤,香芹碧澗羹⑥。翻疑舵樓底⑦,晚飯越中行⑧。 |
371  | |
372  | ①庚信詩:「交柯乍百頃,擢木或千尋。」黃希曰:潭,當是廣濟潭,在萬年縣。祖孫登詩:「風潭如佛鏡,出溜似調琴。」 |
373  | ②《漢書貨殖傳》:「山居千章之萩。」注:「大樹曰章。」陶潛詩:「夏木獨森疏。」 |
374  | ③方氏疑「卑」、「低」二字犯重,然古人亦所不避。太白詩云「玉窗青青下落花」,「下」、「落」兩字不免犯重,但「下」就窗前言,「落」就花片言,亦自有別。《列子》:「鴻鵠高飛,不集卑枝。」孫擢詩:「晚花猶結子。」 |
375  | ④周景式《孝子傳》:「三荊同株,接葉連陰。」 |
376  | ⑤銀絲,鮮鱠之色。碧澗,芹草所生。《洛陽伽藍記》:王肅至魏,飯鯽魚羹。《酉陽雜俎》:南孝廉善斫膾絲,縷輕可飛。 |
377  | ⑥《呂氏春秋》:菜之美者,雲夢之芹。《說文》:「楚葵,水芹也,今水中芹菜。一名水英。」謝靈運詩:「銅陵映碧澗。」 |
378  | ⑦庚信詩:「翻疑承毒水。」南方大船,尾有舵樓。仲長統詩:「微風為舵。」⑧公年二十時,曾游吳越。 |
379  | 其三 |
380  | 萬里戎王子①,何年別月支②。異花來絕域③,滋蔓匝清池④,漢使徒空到⑤,神農竟不知。露翻兼雨打,開拆漸離披⑥。 |
381  | |
382  | ①《本草》:日華子云:獨活,一名戎王使者。戎王子,當是其類。《朱子語類》:未知何種。鶴曰:加一「戎」字,言其來自戎中,猶云戎菽、戎葵。《杜臆》:人競珍之,故猶稱「戎王子。」胡夏客曰:外國王子入居內地,攜有其土異花,何將軍得其種也。此說「戎王子」是借人稱花。 |
383  | ②《漢書注》:月支,西域外國也。《舊唐書》:肅州酒泉郡,漢月氏國地。氏,音支。 |
384  | ③《水經注》:水側生異花。李陵書:「出征絕域。」 |
385  | ④《左傳》:「無使滋蔓。」王儉詩:「蘭生已匝苑。」《子虛賦》:「游於清池。」 |
386  | ⑤《史記》:漢使至。 |
387  | ⑥宋玉《九辯》:「奄離披此梧揪。」初疑第五句「空」字上不應用「徒」字,後見《許彥周詩話》作「漢使慚空到」,但「慚」字又下得太實。楊升庵云:古人用字,有不嫌重者,《左傳》:「十年尚猶有餘臭。」「猶」即「尚」也。《書經》:「弗遑暇食。」「遑」即「暇」也。據此,則「徒」「空」不妨連用矣。若實字便不當疊用,太白《懷張子房》詩「我來圯橋上」,卻是言橋,可乎? |
388  | 其四 |
389  | 旁舍連高竹①,疏籬帶晚花②。碾渦深沒馬③,藤蔓曲藏蛇。詞賦工無益④,山林跡未賒⑤。盡捻書籍賣⑥,來問爾東家⑦。 |
390  | |
391  | ①《漢書》:高祖適從旁舍來。 |
392  | ②梁簡文帝詩:「晚花欄下照,疏螢簟上飛。」 |
393  | ③《莊子》:「輸碾地。」《西京賦》:「當足見碾,值轂被轢。」此言碾轍底陷處,水漩成渦,偶舉所見以入詩,如「壞道哀湍瀉」亦然。《杜臆》謂園木周圍曲繞,狀如碾槽之渦。 |
394  | ④蕭琛詩:「奕奕工辭賦。」古詩:「虛名複何益。」 |
395  | ⑤未賒,言不遠。《魏志》:蔡邕見王粟曰:「此王公孫也,有異才,吾家書籍文章當盡與之。」 |
396  | ⑥捻,指取物也。 |
397  | ⑦《邴原傳》:原游學詣孫崧,崧曰:「君鄉里鄭君,學者之範模也,君乃舍之,所謂以鄭君為東家丘也。」原曰,「以鄭君為東家丘,以僕為西家愚夫耶。」王筠詩:「微步出東家。」東家,指何氏。 |
398  | 其五 |
399  | 剩水滄江破①,殘山碣石開②。綠垂風折筍,紅綻雨肥梅③。銀甲彈箏用④,金魚換酒來⑤。興移無灑掃⑥,隨意坐莓苔⑦。 |
400  | |
401  | ①《唐書》有殘膏剩馥之句。隋煬帝詩:「日落滄江靜。」 |
402  | ②庚信《謝滕王啟》:「蒲桃繞館,始開碣石之池。」 |
403  | ③本是風折筍而綠垂,雨肥梅而紅綻,乃用倒裝句法耳。沈佺期詩:「園槿綻紅艷。」 |
404  | ④古詩:「十五學彈箏,銀甲不曾卸。」以銀甲作指甲,取其有聲。 |
405  | ⑤《晉書》:阮罕為散騎常侍,常以金貂換酒。《唐車服志》:佩魚始高宗朝,武後改佩魚為龜。中宗初,罷龜袋,複給魚。楊慎曰:高宗初,用佩魚,以鯉為李也。武後改用龜,龜屬玄武也。杜詩「金魚換酒來」,此時仍用魚矣。李白《贈賀知章》云「金龜換酒處」,蓋系往時舊物耳。盧照鄰詩:「金貂有時須換酒。」 |
406  | ⑥《後漢陳蕃傳》:薛勤謂蕃曰:「孺子何不灑掃以待賓客?」 |
407  | ⑦庚信賦:「細草橫階隨意坐。」《天台山賦》:「踐毒苔之滑石。」 |
408  | 王嗣奭曰:通首散漫寫去,無起束呼應,另是一格。亦緣十首自有大起結,此首如中聯也。又曰:銀甲二句,見其好客而貧。何本武人,而風致不減賀季真,尤為難得。 |
409  | 後人沾丐杜詩,皆成佳句。杜有「春色醉仙桃」句,陳簡齋云:「暖日薰楊柳,濃陰醉海棠。」杜有「紅綻雨肥梅」句,範石湖云:「梅肥朝雨細,茶老暮煙寒。」各見脫化之妙。 |
410  | 其六 |
411  | 風磴吹陰雪①,雲門吼瀑泉②。酒醒思臥簟,衣冷欲裝綿。野老來看客③,河魚不取錢④。只疑淳樸處⑤,自有一山川⑥。 |
412  | |
413  | ①鮑照詩:「既類風門磴。」 |
414  | ②孔融詩:「高明躍雲門。」《山海經》:「廬山有瀑布泉。」 |
415  | ③應劭《藝文志注》:「年老居田野,相民耕種,故稱野老。」丘遲詩:「野老時一望。」 |
416  | ④《淮南子》:「河魚不得明目。」晉樂曲:「酤酒不取錢。」 |
417  | ⑤《亢倉子》:「政省則人淳樸。」 |
418  | ⑥陶潛詩:「山川一何曠。」 |
419  | 其七 |
420  | 栜樹寒雲色①,茵蔯春藕香②。脆添生菜美,陰益食單涼③。野鶴清晨出④,山精白日藏⑤。石林蟠水府⑥。百里獨蒼蒼⑦。 |
421  | |
422  | ①棘乃小棗,棘下鋪單,頗無佳致,當是栜樹。《詩正義》:「白色為栜,赤栜為桋。」郭璞曰:「赤栜葉細而岐銳,白栜叶員而歧大,木也。」陶潛詩:「寒雲沒西山。」 |
423  | ②《本草》:茵蔯,蒿類,經冬不死,更因舊苗而生,故名。 |
424  | ③趙氏以單為鋪地之單,乃布單也。邵氏以單為盛器之章,乃竹筐也。謂方曰笥,圓曰簞。朱氏從前說。鄭望《膳夫錄》:韋僕射巨源,有燒尾宴食單。 |
425  | ④《世說》:「昂昂如野鶴之在雞群。」秦嘉詩:「清晨當引邁。」 |
426  | ⑤《玄中記》山精,如人,一足,長三四尺,食山蟹,夜出晝藏。庚信詩:「山精鏤寶刀。」 |
427  | ⑥石林,叢石如林也。《楚辭》:「焉有石林。」《述異記》:漢沔會流處,岸上有石,銘云:「下至水府三十一里。」皆傳李斯刻此石。 |
428  | ⑦江淹詩:「山氣亙百里。」梁蕭統詩:「漸見岫蒼蒼。」 |
429  | 王嗣奭曰:公恣意冥搜,觸目成趣,粗亦成精,近不遺遠,隨意命筆,變幻生動如此。 |
430  | 其八 |
431  | 憶過楊柳渚,走馬定昆池①。醉把青荷葉②,狂遺白接■③。刺船思郢客④,解水乞吳兒⑤。坐對秦山晚⑥,江湖興頗隨。 |
432  | |
433  | ①曹植詩:「走馬長楸道。」《唐書安樂公主傳》:嘗請昆明池為私沼,不得,乃自鑿定昆池。張禮《游城南記》:池在韋曲之北。定昆池,既在韋曲之北,楊柳渚亦當在其傍。 |
434  | ②《西陽雜俎》:魏鄭公愨,取大荷葉置硯格上,盛酒三升,以簪刺葉,令與柄通,傳吸之,名碧筒杯。按:池有荷葉,醉中把此為戲,顧氏以為飲器之名,非是。漢《招商歌》:「青荷晝偃葉夜舒。」 |
435  | ③《晉山簡傳》:時人歌曰:「時時能騎馬,倒著白接■。」白接■,白巾也。《爾雅注》:「白鷺翅上有長翰,江東取為接■。」 |
436  | ④王洙曰:郢客善操舟,吳兒善泅水。《莊子》:刺船而去。山濤詩:「刺船蓮花浦,郢客思遨游。」郢,乃楚之都。 |
437  | ⑤解水,識水性也。謝朓詩:「吳兒未習水,歇笑輕波瀾。」 |
438  | ⑥梁高爽詩:「坐對空寂宇。」秦山,即終南山。諸家以上六句為追敘舊游,非也。此游本在夏時,而把荷解水亦正言夏日事,豈指平時游歷耶。諸章言鮮鯽香芹,言綠筍紅梅,言生菜食單,言醉把荷葉,知園中留飲非一日矣。此章所憶經過興會,蓋同屬游園事也。 |
439  | 其九 |
440  | 床上書連屋①,階前樹拂雲②。將軍不好武③,稚子總能文④。醒酒微風入⑤,聽詩靜夜分⑥。絺衣挂蘿薛⑦,涼月白紛紛⑧。 |
441  | |
442  | ①《南史蕭恭傳》:「仰眠床上,看屋梁而著書。」 |
443  | ②《世說》:謝太傅問諸子侄,子弟亦何預人事,而正欲使其佳。謝車騎曰:「譬如芝蘭玉樹,欲使其生於階庭耳。」 |
444  | ③《顏氏家訓》:漢郎顏駟,自稱好武,更無事跡。《歸去來辭》:「稚子候門。」 |
445  | ④《前漢賈誼傳》:諸生於是以為能文。 |
446  | ⑤《風賦》:「清清泠泠,愈病析酲。」嵇康詩:「微風動袿。」 |
447  | ⑥靜夜分,夜中分,出更漏也。魏文帝詩:「靜夜不能寐。」《周禮》:「以星分夜。」《韓非子》:「夜分而聞鼓新聲者。」 |
448  | ⑦薛荔女蘿,見《楚辭》。岑文本詩:「雕樓網蘿薛。」 |
449  | ⑧王融詩:「壁門涼月舉。」言月穿蘿薜,影著絺衣者紛紛零落也。張正見詩:「紛紛白雪綺窗前。」 |
450  | 劉會孟謂將軍好文,亦見世變,《杜臆》謂此治終亂始之機,皆非也。明皇好大喜功,致將帥開邊啟釁,黷武而殃民。公詩「健兒寧鬥死,壯士恥為儒」,蓋傷之也。何將軍不好武,正與邀功生事者有別,少陵豈肯譏之耶?宋、明之世,以將不知兵而亡,天寶之時,以將好用兵而亂,事勢不同,未可概論。劉之謬於說詩,往往如此。 |
451  | 其十 |
452  | 幽意忽不愜①,歸期無奈何②。出門流水住③,回首白雲多④。自笑燈前舞,誰憐醉後歌⑤?只應與朋友⑥,風雨亦來過⑦。 |
453  | |
454  | ①江淹詩:「寂寞幽意長。」《世說》:左太衝作《三都賦》,初意思甚不愜。 |
455  | ②宋之問詩:「歸期多年歲。」《莊子》:「為之奈何。」 |
456  | ③《易》:「出門同人。」庾信詩:「畫水流全住,圖雲色半輕。」 |
457  | ④劉顯詩:「回首望歸途。」左思詩:「白雲停陰岡。」 |
458  | ⑤劉攽曰:古人多歌舞飲酒。張燕公詩云:「醉後歡更好,全勝未醉時。動容皆是舞,出話總成詩。」李白云:「要須回舞袖,拂盡五松山。醉後涼風起,吹人舞袖環。」今時舞者,必欲曲盡奇妙,又恥效樂工藝,益不複如古人常舞矣。古人重歌詩,自隋以前,南北舊曲頗似古,如《公莫舞》、《丁督護》,亦自簡淡。唐來,是等曲又不複入聽矣。近世樂府為繁聲,加重疊,謂之纏聲,促數尤甚,固不容一唱三嘆也。 |
459  | ⑥沈約詩:「心從朋好盡。」 |
460  | ⑦《杜臆》:風雨,用《穀風》詩語。盧元昌曰:公自留贈崔子後,還鄉整旆,故山興濃。貧交之嘆,白絲之悲,既有慨乎言之。何將軍於衰馬困頓時,獨有濠梁見招之舉,得非城東種瓜之客,灞陵射虎之人歟?宜公於游覽之下,記敘特詳也。 |
461  | 麗人行 |
462  | 鶴注天寶十二載,楊國忠與貌國夫人鄰居第,往來無期,或並轡入朝,不施障幕,道路為之掩目。冬,夫人從車駕幸華清宮,會干國忠第,於是作《麗人行》。此當是十二年春作,蓋國忠於十一年十一月為右丞相也。 |
463  | 三月三日天氣新①,長安水邊多麗人②。態濃意遠淑且真③,肌理細膩骨肉勻④。繡羅衣裳照莫春⑤,蹙金孔雀銀麒麟⑥。頭上何所有⑦?翠微■葉垂鬢唇⑧。背後何所見⑨?珠壓腰衱穩稱身⑩。 |
464  | |
465  | ①《周禮》:女巫,掌歲時祓除釁浴。注:「如今三月三日上已往水上之類。」《晉書禮樂志》:魏以後,但用三日,不複用巳。劉尊詩:「三月三日咄泉水。」趙曰:晉宋諸人侍宴曲水,皆以三月三日為題。唐開元中,都人游賞於曲江,莫盛於中和、上已節。王右軍《蘭亭曲水序》:「天朗氣清,惠風和暢。」 |
466  | ②曹植《洛神賦》:「睹一麗人,於岩之畔。」王績《三月三日賦》:「聚三都之麗人。」 |
467  | ③劉緩詩:「日日態還新。」庚信《答趙王啟》:「飄飄意遠。」王粲《神女賦》:「何產氣之淑真。」濃如紅桃裛露,遠如翠竹籠煙,淑如瑞日祥雲,真如澄川朗月,一句中寫出絕世豐神。 |
468  | ④《東京賦》:「擘肌分理。」《楚辭招魂》:「靡顏膩理。」又《大招》:「豐肉微骨。」周甸注肌盧腠理,細嫩而膩滑,骨肉勻,肥瘠相宜也。《神女賦》「穠不短,纖不長」,即骨肉勻也。 |
469  | ⑤古詩:「被服羅衣掌。」《南都賦》:「暮春之氣,元巳之辰。」 |
470  | ⑥盧肇《柘枝舞賦》:「靴瑞錦以雲匝,袍蹙金而雁欹。」趙曰:杜牧自謂其詩「蹙金結繡」,知「蹙金」乃唐人常語。周注孔雀、奇禽,麒麟,瑞獸,衣上所繡物色。胡夏客曰:唐宣宗嘗語大臣曰:「玄宗時內府錦襖二,飾以金雀,一自御,一與貴妃,今則卿等家有之矣。」此詩所云,蓋楊氏服擬於宮禁也。 |
471  | ⑦辛延年詩:「頭上藍田玉。」 |
472  | ⑧趙曰:翠微■葉,言翡翠微布於■彩之葉,若作翠為■葉,則以翠為■匝之葉也。杜曰:《廣韻》■彩,婦人髻飾花也。鬢唇,鬢邊也。 |
473  | ⑨《晉書阮孚傳》:「以著背後。」 |
474  | ⑩趙曰:腰衱,即今之裙帶,綴珠其上,壓而下垂也。吳注《爾雅》:「衱謂之裾。」郭璞云:「衣後裾也。」穩稱身,不徒以其服美矣。劉緩詩:「襪小稱腰身。」趙曰:此四句即曹植「頭上金雀釵。腰佩紫琅玕」之勢。楊慎謂松江陸深見古本尚有二句:「足下何所著?紅蕖羅襪穿鐙銀。」今按:兩段各十句為界限,添此反贅。錢云:考宋刻並無,必楊氏偽托耳。 |
475  | 就中雲幕椒房親①,賜名大國虢與秦②。紫駝之峰出翠釜③,水精之盤行素鱗④。犀箸厭飫久未下⑤,鸞刀縷切空紛綸⑥。黃門飛鞚不動塵⑦,御廚絡繹送八珍⑧。簫管哀吟感鬼神⑨,賓從雜遝實要津⑩。 |
476  | |
477  | ①庚信詩:「就中言不醉。」《西京雜記》;成帝設雲幄、雲帳、雲幕於甘泉紫殿,世謂三云殿。周注雲幕,謂鋪設幕帳如雲霧也。《三輔黃圖》:椒房殿,在未央宮,以椒和泥塗壁。班固《西部賦》:「後宮則掖庭椒房,後妃之室。」《漢官儀》曰:皇后稱椒房,取其蕃實之義也。《詩》云:「椒聊之實,蕃衍盈升。」又,以椒塗宮室,亦取其溫暖,闢除惡氣。 |
478  | ②《舊唐書》:太真姊三人,皆有才貌,並封國夫人,大姊封韓國,三姨封虢國,八姨封秦國。《通鑒》:適崔氏者為韓國,適裴氏者為虢國,適柳氏者為秦國。鶴注《明皇雜錄》:上幸華清宮,貴妃姊妹競飾衣服,共會於國忠第,同入禁中,炳煥照燭,觀者如堵。度上已修褉,亦必爾也。 |
479  | ③洙曰:《漢書》:大月氏,本西域國,出一對橐駝。注云:脊上有一封,高也,如封土然。今俗呼為幫。《西陽雜俎》:衣冠家名食,有將軍曲良翰作駝峰炙,味甚美。王績《游北山賦》:「拭丹爐而調石髓,裛翠釜而出金精。」 |
480  | ④周注《三輔黃圖》:董偃以水精為盤貯冰,同色。《太平御覽》:《交州雜事》:太康四年,刺史陶璜表送林邑王所獻縹紺水精盤各一枚。王績《簽賦》:「舞靈蛟之素鱗。」 |
481  | ⑤《西陽雜俎》:明皇賜祿山有金平脫、犀頭匙箸。《楚辭》:「時厭飫而不用兮。」《晉書》:何曾日食萬錢,猶曰無下箸處。 |
482  | ⑥《詩》:「執其鸞刀。」《傳》云:「鸞刀,刀環有鈴,割中節也。」《西征賦》:「饔人縷切,鸞刀若飛。」嵇康詩:「隨波紛綸客。」 |
483  | ⑦《漢百官表》注:禁中黃門,謂閹人居禁中,在黃門之內給事者。錢箋《明皇雜錄》:虢國夫人出入禁中,常乘紫驄,使小黃門為御。紫驄之駿健,黃門之端秀,皆冠絕一時。此所謂「黃門飛鞚」也。鮑照詩:「飛鞚越平陸。」《通俗文》:「制馬口曰鞚。」 |
484  | ⑧《王莽傳》:「絡繹道路。」錢箋《新書》:帝所得奇珍及貢獻,分賜之,使者相銜於道,五家如一。此所謂「御廚絡繹」也。《周禮膳夫》:「珍用八物。」注:「珍用淳熬、淳母、炮豚、炮牂、搗珍、漬熬、肝、膋也。」 |
485  | ⑨漢武帝《秋風詞》:「蕭鼓鳴兮發棹歌。」曹植《七啟》:「簫管齊鳴。」又詩:「過庭長哀吟。」《詩序》:「動天地,感鬼神,莫近於詩。」 |
486  | ⑩魏文帝《與吳質書》:「輿輪徐動,賓從無聲。」《劉向傳》:「雜遝眾賢。」古詩:「先據要路津。」 |
487  | 後來鞍馬何逡巡①,當軒下馬入錦茵②。楊花雪落覆白蘋③,青鳥飛去銜紅巾④。炙手可熱勢絕倫⑤,慎莫近前丞相瞋⑥。 |
488  | |
489  | ①曹植詩:「游馬後來。」鮑照詩:「賓御紛颯沓,鞍馬光照地。」《莊子》:「逡巡而卻告之。」 |
490  | ②王融詩:「當軒卷羅縠。」《古詩為焦仲卿妻》:「下馬入車中。」錦茵,謂地鋪錦褥。丘遲詩:「舒心謝錦茵。」 |
491  | ③錢箋樂府《楊白花歌》曰:「楊花飄蕩落南家。」又曰:「願銜楊花入窠里。」此句亦寓諷於楊氏。《七命》:「素膚雪落。」《廣雅》:「楊花入水化為萍。」《爾雅翼》:萍之大者曰蘋,五月有花,白色謂之白蘋。張華詩:「白蘋開素葉。」隋煬帝《江南曲》:「絮飛晴雪暖風時。」此即「楊花落雪」之意。 |
492  | ④趙曰:青鳥應如鸚鵡之類,豢養馴熟,飛銜紅巾,此借用西王母青鳥也。薛道衡詩:「願作王母三青鳥,飛來飛去傳消息。」《漢武故事》:七月七日,上於承華殿齋坐中,忽有青鳥從西方來集殿前,有頃,王母至,有二青鳥如烏,夾侍王母旁。梁元帝《詠柳》:「枝邊通粉色,葉裏映紅巾。」趙注紅巾,蓋婦人之飾。黃注巾,蓋樹間所挂之彩。 |
493  | ⑤崔灝詩:「莫言炙手手可熱。」《兩京新記》:安樂公主,上之季妹也,附會韋氏,熱可炙手,道路懼焉。趙曰:炙手可熱,言勢焰薰灼。錢箋《唐語林》:會昌中,語曰「鄭楊段薛,炙手可熱」,蓋唐時長安語如此。桓驎詩:「超等絕倫。」 |
494  | ⑥晉樂府詞:「當年近前面發紅。」《通鑒》:天寶十一載十一月,以楊國忠為右相,兼文部尚書。《玉台新詠》引漢桓帝時童謠曰:「撫梁之下有懸鼓,我欲擊之丞相怒。」瞋怒之瞋,從目,音稱人切。《陳餘傳》:瞋目張膽。瞋字從口。音田,盛氣貌,《詩》:「振旅嗔嗔。」二字音義本異,杜卻通用。 |
495  | 錢箋樂史《外傳》:十一載,李林甫死,以國忠為右相。十二載,加國忠司空。扈從之時,每家為一隊,隊著一色衣。五家合隊相映,如百花煥發。遺鈿墜舄。珠翠燦於路岐可掬。曾有人俯身一窺其車,香氣數日不絕。駝馬千餘頭匹,以劍南旌節器仗前驅。及秦國先死,獨虢國、韓國、國忠轉盛。虢國又與國忠亂,每入朝謁,國忠與韓、虢聯轡,揮鞭驟馬,以為諧謔。此詩語極鋪揚,而意含諷刺,故富麗中特有清剛之氣。 |
496  | 周敬曰:鋪敘得體,氣脈條暢,的從古樂府摹出,另成少陵樂府。盧元昌曰:中云「賜名大國虢與秦」,後云「慎莫近前丞相嗔」,玩此二語,則當時上下驕淫,瀆倫亂禮,已顯然言下矣。 |
497  | 陸時雍曰:詩,言窮則盡,意褻則醜,韻軟則庳。杜少陵《麗人行》,李太白《楊叛兒》,一以雅道行之,故君子言有則也。又曰:色古而厚,點染處不免墨氣太重。 |
498  | 《隨筆》云:《詩》三百篇中,其譽婦人者至多,如敘宗姻之貴者,若「齊侯之子,平王之孫」,「汾王之甥,蹶父之子」,「齊侯之子,衛侯之妻,東宮之妹,邢侯之姨,譚公維私。」誇服色之盛者,若「副笄六珈」,「如山如河」,「玉之瑱也,象之揥也。」贊容色之美者,若「唐棣之華」,「華如桃李」,「鬒發如云」,「手如柔荑,膚如凝脂,領如蝤蠐,齒如瓠犀,螓首蛾眉,巧笑倩兮,美目盻兮」,「顏如舜華」,「洵美且都。」語嫁聘之侈者,若「百兩彭彭,八鸞瑲瑲,不顯其光,諸娣從之,祁祁如云,爛其盈門。」其詞可謂盡善矣。魏晉六朝,流連光景,不可勝述。唐人播之歌詩,固亦極摯,若「態濃意遠淑且真,肌理細膩骨肉勻。繡羅衣裳照暮春,蹙金孔雀銀麒麟。翠微■葉垂鬢唇,珠壓腰衱穩稱身」,「深宮高樓入紫清,金作蛟龍盤繡楹」,「佳人當窗弄白日,弦將手語調鳴箏」,「回眸一笑百媚生,六宮粉黛無顏色」,「後宮佳麗三千人,三千寵愛在一身。金屋妝成嬌侍夜,玉樓宴罷醉和春」,「樓上樓前盡珠翠,眩轉熒煌照天地」,此皆李、杜、元、白之麗句也。予獨愛朱慶餘《閨意》一絕:「洞房昨夜停紅燭,待曉堂前拜舅姑。妝罷低聲問夫婿,畫眉深淺入時無。」細味此章,元不談量女之容貌,而其華艷韶好,體態溫柔,風流蘊藉,非第一人不足當也。歐陽公所謂「狀難寫之景,如在目前,舍不盡之意,見於言外,然後為工」,斯之謂也。張籍酬其篇云:「越女新妝出鏡心,自知明艷更沉吟。齊紈未是人間貴,一曲菱歌直萬金。」其愛之重之可見矣。然比之慶餘殊為不及。 |
499  | 虢國夫人 |
500  | 詩云:「承恩入朝。」乃虢國得寵時作。依類編入,當附《麗人行》之後,但未定何年耳。朱注此詩見草堂逸詩。據《張祜集》,作《集靈台》二首。又,《萬首唐人絕句》作張祜。《三體詩》、《唐詩品匯》亦作張祜。集靈台與紫微殿相近。今按:祜乃中唐人,去天寶已久,若作追憶虢國之詞,亦當微帶亂後事,詩意全不及之,還是譏諷現在,應屬少陵作也。《唐后妃傳》:楊貴妃三姊:長韓國,三虢國,八秦國,並承恩入宮掖。《通鑒》:至德二載,貴妃縊死於佛堂,虢國夫人及其子裴徽,走至陳倉,縣令薛景仙帥吏士追捕,誅之。 |
501  | 虢國夫人承主恩①,平明上馬入金門②。卻嫌脂粉涴顏色③,淡掃蛾眉朝至尊④。 |
502  | |
503  | ①王褒《講德論》:「主恩滿溢。」 |
504  | ②《史記張良傳》:「平明與我會此。」《搜神記》:「上馬赴前程。」《前漢書》:歷金門,上玉堂。 |
505  | ③《後漢陳著傳》:「脂油粉黛。」《廣韻》:「涴,泥著物也。」《楚國策》:「顏色變作。」 |
506  | ④《楊妃外傳》:妃有姊三人,皆豐碩修整,工於謔浪,每入宮中,移晷方出。貌國不施妝粉,自炫美艷,常素面朝天。掃,畫眉也。《詩》:「螓首蛾眉。」蛾之眉曲而細,美人之眉似之。《過秦論》:「履至尊而制六合。」 |
507  | 九日曲江 |
508  | 當是天寶十二載作。蓋十三年九日有寄岑參詩,十四年九日有楊奉先詩,此詩蓋在前也。時公年四十有二,故云百年已半。 |
509  | 綴席榮萸好①,浮舟菌萏衰②。百年秋已半③,九日意兼悲。江水清源曲④,荊門此路疑⑤。晚來高興盡⑥,搖蕩菊花期⑦。 |
510  | |
511  | ①《荊楚歲時記》:「茱萸,一名藙,九月九日熟,味辛色赤,拆其房插頭,可闢惡氣。」曹植詩:「茱萸自有芳。」 |
512  | ②《爾雅》:「荷,芙蕖,其華菡萏。」洙曰:蓮,莖為茄,葉為荷,花為菡萏,蓮根為藕。劉楨詩:「菡萏溢金塘。」 |
513  | ③張正見詩:「百齡倏忽半。」 |
514  | ④屈原《遠游》:「軼迅風於清源兮。」 |
515  | ⑤《九域志》:江陵府龍山上有孟嘉落帽台,其地在荊門東。宋之問詩:「邪溪此路通。」 |
516  | ⑥李百藥詩:「晚來風景麗。」殷仲文詩:「獨有清秋日,能使高興盡。」 |
517  | ⑦《上林賦》:「與波搖蕩。」《荊楚歲時記》:「九日為菊花會,故云菊花期。」《續齊諧記》:費長房謂桓景曰:「九月九日汝家有厄,急去,令家人各作絳囊,盛茱萸以系臂,登高飲菊花酒,則此禍可除。」 |